Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө.
Аан Дойдуну аймаабыт алдьархайдаах Аҕа Дойду Улуу сэриитэ Сэбиэскэй дьон олоҕун улаханнык айгыраппыта.Төһө даҕаны элбэх күн – дьыл ааспытын иһин төрөөбүт дойдуларын туһугар олохторун толук уурбут буойуттар уонна тыылга туох баар күүстэрин ууран туран үлэлэээбит биир дойдулаахтарбыт сырдык ааттара умнуллубат.
Нэһилиэк историятн кэрдиис кэмнэрэ.
Бастакы олохтоох дьон Махар Айаан уонна Ампаардаах диэн сирдэринэн тарҕанан олорбуттар диэн кэпсииллэр.
1927 сыллаахха Сунтар-Кемпендяй суолун тутуута са5аламмыт . Бу сылтан са5алаан Устьеҕа суолу тутар учаастак тэриллибит эбит.
1939 сыллаахха Сунтар-Тойбохой, Сунтар- Шея суолларын тутуута са5аланаллар.
1942 -1945 сылларга – Кэмпэндээйи сэлиэнньэтиттэн 55 км, Сунтаар сэлиэнньэтиттэн 4 км. тэйиччи Кэмпэндээйкэ үрэ5инээҕин Устье базата диэн суруллар уонна Кэмпэндээйи нэһилиэгэр киирэр.
1967-1994 с.с. Кэмпэндээйитээ5и сир- баайын чинчийэр партия үлэлэлээбитэ. Уустуйа нэһилиэнньэтэ бу кэмнэргэ 800 кэ ахсааҥҥа тиийэ сылдьыбыт. Бастакы начальнигынан Гребенкин Тихон Яковлевич улэлээбит.
1999 сыллаахха Устье сэлиэнньэтэ Сунтаар нэһилэгин састаабыгар киирбитэ..
Ыам ыйын 8 кунугэр 2003 сыллаахха Устье нэһилиэгэ туспа нэһилиэк аатын ылбыта.
Бастакы баһылык Догойдонов Валентин Николаевич анаммыта.
Уустуйа нэһилиэгэ сэрии сылларыгар.
Уустуйа нэһилиэгэ өр сылларга Кэмпэндээйи нэһилиэгин иһигэр киирэ сылдьыбыт буолан кини историята Кэмпэндээйи нэһилиэгин историятын кытта ыкса сибээстээх. Сэрии сылларын кэмигэр биһиги нэһилиэкпит Кэмпэндээйи нэһилиэгин иһинэн Уустуйа базата диэн ааттанар эбит.
Оччотооҕу биэрэпис докумуоннарынан көрдөххө Уустуйаҕа сүүрбэччэ ыал олорбут эбит,бары туус собуотун үлэһиттэрэ эбит.
Сэрии саҕаламмыт күннэриттэн туус хостооһунун үлэтин күүһүрдүү боппуруоһа күүскэ турбута. Бастаан туус хостооһунун былаана 10 тыһыынча тоннаттан саҕаламмыт буоллаҕына, кэнники сылларга 50 тыһыынча тоннаҕа тиийэ туус хостуур былаан турбут эбит.
Мантан сиэттэрэн, Уустуйа нэһилиэгигэр ,өрүс үрдүгэр туус ыскылаатын уонна ону ууннан тиэйэн ыытарга тоҕоостоох бириистэн тутулларыгар суһал дьаһал кэлбит.
Туус собуотугар үлэлиир нэһилик олохтоохторо тууһу тиэйиигэ үлэлээбиттэрэ саарбахтаммат.Сэрии бастакы сылларыгар элбэх киһи уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыт буолан үлэһит илии тиийбэтиттэн, туус хостооһунун былаана туолбатах эбит. Онуоха көмөҕө Бүлүү холуонньуйатыттан 150-ча киһини көмөҕө диэн өрүһүнэн,баржаннан тиэйэн аҕалан үлэлэппиттэр. Бастаан бу дьон Уустуйаҕа тууһу баржаҕа тиэйиигэ көмөлөспүттэр эбит.
Ити курдук нэһиликпит олохтоохторо «Бары күүһү – фроҥҥа” диэн ыҥырыыннан салайтаран төрөөбүт дойдуларын туһугар түүннэри- күнүстэри үлэлээбиттэр. Ити ыарахан кэми санатар история кэрэһиттэрэ ыскылаат турбут сиринэн эмэх буолбут мастар сыталлар ,Өрүс үрдүгэр икки улахан ыскылаат турбутун Уустуйа нэһилиэгин эрэ дьоно буолбакка, улууспут үтүө – мааны дьоно – сэргэтэ бары да өйдүүр буоуохтаахтар.
Олохтоох бибилэтиэкэ иһинэн кыраайы үөрэтэр үлэ чэрчитинэн, чуолаан Уустуйа нэһилиэгиттэн Аҕа Доду сэриитигэр ыҥырыллан барбыт дьону көрдөөһүн түмүгэр Куклин Павел Афанасьевич диэн туус собуотун үлэһитин аата бигэргэннэ.Хомойуох иһин төрөөбүт дойдутугар эргиллибэккэ сэрии толоонугар охтон Смоленскай уобалас Васильки дэриэбинэтигэр көмүллэ сытар. Чинчийэр үлэ салҕанар.
Кэмпэндээйитээҕи сир баайын чинчийэр геологическай паартыйа үлэлиир кээмигэр биһиги нэһилиэкпитигэр дойдубут араас муннуктарыттан араас дьылҕалаах дьон кэлэн , үлэлээн , олорон ааспыттара. Олор истэригэр Аҕа Дойду сэриитин кыттыылаахтара да бааллара. Олор курдук:
1Вистунов Николай Иванович, 1926 с.т.«Кыһыл Сулус » уордьан кавалера,
Мэтээллэрэ: «За отвагу», «Берлини босхолооһун», «За освобождение Варшаваны босхолооһун», «Германияны Кыайыы иһин».
2. Захаренко Николай Васильевич, 1932 с.т. Наҕараадалара: Ленинграды босхолооһун, «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх.
3. Игнатьев Петр Михайлович, 1935 с.т. На5араадалара : «За отвагу», « Германияны кыайыы иһин», « Японияны Кыайыы и7ин».
4. Чернышев Илья Алексеевич, 1924 с.т На5араадалараа: «Кыһыл Сулус» уордьан кавалера,«За отвагу», «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэрдээх.
Маны таһынан ,
5. Саввинов Николай Георгиевич, 1910 с.т . Наҕараадалара : «За Отвагу»
6. Мартынов Михаил Капитонович – 1924 с.т, На5араадалара: « Японияны Кыайыы иһин» мэтээллээх.
Нэһилиэкпит тэриллиэ5иттэн Аҕам саастаахтар түмсүүлэрэ үлэлээбитэ. Степанова Елена Никифоровна салайааччылаах тыыл бэтэрээннэрин Сэбиэтэ уонна Анна Иннокентьевна Бурцева салайааччылаах пенсионердар Сойуустара сүрдээх сомоҕо уонна көхтөөх түмсүүлэр этилэр.Нэһилиэккэ да улууска да ыытыллар араас хабааннаах тэрэһиннэргэ биһиги аҕам саастаахтарбыт бастакыннан инники күөҥҥэ сылдьаллар этэ.
Билиҥҥи туругунан нэһилиэкпитигэр биир тыыл бэтэрээнэ уонна сэттэ Сэрии оҕото бааллар.
«Сунтаар сонуннара» хаһыат балаһатыгар матырыйаалы бэлэмнээтэ : Уустуйа нэһилиэгин олохтоох бибилэтиэкэтин кылаабынай бибилэтиэкэрэ Андреева Василисса Михайловна.
